اوره فسفات (UP) با فرمول شیمیایی CO(NH₂)₂·H₃PO₄ یکی از کودهای پرکاربرد و استراتژیک در کشاورزی ایران محسوب میشود که علاوه بر تأمین همزمان نیتروژن و فسفر، به دلیل خاصیت اسیدی قوی خود نقش مهمی در اصلاح خاکهای قلیایی دارد. بخش بزرگی از اراضی کشاورزی ایران به دلیل ویژگیهای زمینشناسی و اقلیم خشک و نیمهخشک، دارای pH بالا و قلیائیت قابل توجه هستند. در چنین شرایطی جذب بسیاری از عناصر غذایی بهویژه فسفر، آهن، روی و منگنز با محدودیت جدی روبهرو میشود. استفاده از اوره فسفات به عنوان یک منبع اسیدی میتواند در کاهش قلیائیت ناحیه ریشه و افزایش دسترسی عناصر غذایی نقش کلیدی داشته باشد.
یکی از اصلیترین مکانیزمهای اوره فسفات در کاهش قلیائیت خاک، آزادسازی یونهای هیدروژن در فرآیند انحلال است. این یونها موجب کاهش pH در ناحیه اطراف ریشه (rhizosphere) میشوند و در نتیجه فسفر و ریزمغذیهایی که در شرایط قلیایی به شکل نامحلول رسوب میکنند، در دسترس گیاه قرار میگیرند. این ویژگی بهویژه در خاکهای آهکی ایران اهمیت دارد، چرا که درصد بالای کربنات کلسیم باعث رسوب فسفر به شکل فسفات کلسیم و کاهش کارایی کودهای فسفاته میشود. اوره فسفات با اسیدی کردن موضعی محیط، پایداری فسفر را افزایش داده و کارایی مصرف کود را بهبود میبخشد.
از نظر تغذیهای، اوره فسفات یک کود غنی از دو عنصر حیاتی است: حدود ۱۷ درصد نیتروژن به شکل آمیدی و نزدیک به ۴۴ درصد فسفر به شکل P₂O₅ محلول در آب. این ترکیب منحصر به فرد موجب میشود که UP هم در مراحل اولیه رشد گیاه برای توسعه ریشهها و هم در مراحل بعدی برای رشد رویشی و تولید گل و میوه مؤثر باشد. فسفر موجود در این ترکیب علاوه بر کمک به توسعه سیستم ریشهای، در انتقال انرژی و فرآیندهای بیوشیمیایی حیاتی دخیل است. نیتروژن اورهای نیز پس از تبدیل به آمونیوم و نیترات، رشد رویشی را افزایش داده و کارایی فتوسنتزی گیاه را ارتقاء میدهد. اما آنچه اوره فسفات را متمایز میسازد، خاصیت اصلاحکنندگی آن در خاکهای قلیایی است که اثر مستقیم بر افزایش باروری و بهرهوری محصولات دارد.
کاربرد اوره فسفات در شرایط ایران، بهویژه در باغات و مزارعی که با خاکهای آهکی و قلیایی روبهرو هستند، میتواند کیفیت و عملکرد محصول را بهشدت بهبود بخشد. در باغات مرکبات، پسته، انگور و سایر محصولات باغی، استفاده از UP علاوه بر اصلاح خاک، منجر به افزایش جذب فسفر و ریزمغذیها و در نتیجه بهبود کیفیت میوه و افزایش عملکرد اقتصادی میشود. در کشتهای زراعی مانند گندم، برنج و ذرت نیز مصرف اوره فسفات کارایی مصرف فسفر را نسبت به سایر منابع کود فسفاته بالا میبرد، زیرا میزان تثبیت فسفر در خاک کاهش مییابد.
یکی از مزایای بزرگ اوره فسفات، قابلیت استفاده آن در سیستمهای آبیاری تحت فشار (فرتیگیشن) است. این کود به دلیل حلالیت کامل در آب و نداشتن ناخالصیهای مضر، میتواند به راحتی در آب آبیاری تزریق شود. ورود تدریجی اوره فسفات از طریق سیستم آبیاری، موجب اسیدی شدن تدریجی خاک در اطراف ریشهها و بهبود دسترسی گیاه به عناصر غذایی میشود. این ویژگی در مدیریت خاکهای قلیایی ایران اهمیت زیادی دارد، زیرا راهکارهایی مانند استفاده از اسید سولفوریک یا گوگرد عنصری برای اصلاح خاک معمولاً پرهزینهتر و زمانبرتر هستند. اوره فسفات میتواند با هزینه کمتر و به شکل کارآمدتر، اصلاح خاک و تغذیه گیاه را بهطور همزمان انجام دهد.
البته باید توجه داشت که استفاده از اوره فسفات نیز نیازمند مدیریت علمی است. مصرف بیش از حد آن میتواند منجر به اسیدی شدن بیش از اندازه خاک و کاهش جذب برخی عناصر مانند مولیبدن شود. همچنین در خاکهایی که بهطور طبیعی اسیدی هستند (هرچند در ایران نادر است)، مصرف بیرویه UP توصیه نمیشود. بهترین رویکرد، استفاده از آزمون خاک و تنظیم مقدار مصرف بر اساس نیاز واقعی گیاه و شرایط خاک است.
در مجموع، اوره فسفات به دلیل ترکیب ویژهای از خاصیت تغذیهای و اصلاحی، یک کود چندمنظوره و کارآمد برای شرایط خاکهای قلیایی ایران محسوب میشود. این ترکیب با کاهش قلیائیت، افزایش دسترسی فسفر و ریزمغذیها، تقویت توسعه ریشه، افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی، به یکی از بهترین ابزارها برای مدیریت تغذیه در کشاورزی کشور تبدیل شده است. در آینده، با گسترش کشاورزی پایدار و افزایش نیاز به بهینهسازی مصرف کودها، نقش اوره فسفات در اصلاح خاکهای آهکی و قلیایی ایران بیش از پیش پررنگ خواهد شد